X-ALD, beyinde miyelin (sinirleri saran koruyucu kılıf), adrenal bezler (böbreküstü bezleri) ve testislerde hasara neden olan nadir, X kromozomuna bağlı resesif kalıtsal bir peroksizomal bozukluktur. Hastalık, uzun zincirli yağ asitlerinin (VLCFA) parçalanmasını sağlayan bir taşıyıcı protein olan ABCD1 genindeki mutasyon sonucu oluşur.
Kimleri Etkiler?
- Erkeklerde hastalık ağır ve erken yaşlarda ortaya çıkar.
- Kadınlar taşıyıcı olabilir; bazıları hafif semptomlar gösterebilir (özellikle nörolojik).
- Hastalık sıklıkla çocukluk çağında başlar, ama genç erişkinlik veya yetişkin yaşta da belirti verebilir.
Patofizyoloji
ABCD1 genindeki mutasyon nedeniyle peroksizomlar, çok uzun zincirli yağ asitlerini (VLCFA) parçalayamaz. Bu yağlar özellikle beyin, omurilik ve adrenal bezlerde birikerek hücre hasarına yol açar.
KLİNİK
1. Çocukluk Çağı Serebral Form (Cerebral Childhood ALD)
Bu form hastalığın en hızlı ilerleyen ve en yıkıcı tipidir. Genellikle 4-10 yaş arasında, daha önce sağlıklı erkek çocuklarda başlar.
Erken Bulgular:
- Dikkat dağınıklığı, hiperaktivite (sıklıkla yanlışlıkla ADHD zannedilir)
- Öğrenme güçlüğü, okul başarısında ani düşüş
- Görme ve işitme problemleri
- Hafif davranışsal değişiklikler (inatçılık, içine kapanma)
İlerlemiş Dönemde:
- Spastisite (kas sertliği), yürüme bozukluğu
- Nöbetler (epileptik ataklar)
- Dizartri (bozuk konuşma), disfaji (yutma güçlüğü)
- Körlük, sağırlık
- İdrar kaçırma, motor regresyon
- Koma ve ölüm (genellikle 2-3 yıl içinde, tanı konulmaz ve tedavi edilmezse)
2. Adrenomiyeloneuropati (AMN) – erişkin formu
Erkeklerde en sık görülen erişkin formdur; taşıyıcı kadınlarda da daha hafif görülebilir.
Başlangıç yaşı: 20-40 yaş
Semptomlar:
- Alt ekstremitelerde güçsüzlük ve sertlik
- Spastik paraparezi (özellikle yürümeyle artar)
- Duyu kaybı, idrar kaçırma
- Cinsel disfonksiyon
- Zihinsel fonksiyonlar genellikle korunur
- Kadın taşıyıcılarda benzer ancak genellikle daha hafif belirtiler olabilir
3. Sadece Adrenal Yetmezlik (Addison Hastalığı olmadan ALD)
- X-ALD’li erkeklerin %80’inde hayatlarının bir döneminde gelişir
- Semptomlar:
- Aşırı yorgunluk
- Düşük kan şekeri (hipoglisemi)
- Kusma, kilo kaybı
- Tansiyon düşüklüğü
- Ciltte koyulaşma (hiperpigmentasyon, özellikle dirsekler, diş etleri, dizler)
- Nörolojik bulgular başlangıçta olmayabilir
TANI
- Kanda uzun zincirli yağ asitleri (VLCFA) artışı
- ABCD1 gen analizi (genetik test)
- MR görüntüleme (beyin hasarını gösterir)
- Yeni doğan taramasında bazı bölgelerde test edilebiliyor
TEDAVİ YÖNTEMLERİ
1. Lorenzo’nun Yağı
- Oleik asit + erusik asit içerir.
- Vücutta çok uzun zincirli yağ asitlerinin (VLCFA) üretimini baskılamaya çalışır.
- Sadece erken evrede, özellikle henüz MRI’da hasar başlamadan önce etkili olabilir.
- Tedavi edici değil, progresyonu yavaşlatıcı etkisi olabilir.
2. Hematopoetik Kök Hücre Nakli (HSCT / Kemik İliği Nakli)
- Tek “hastalığın seyrini durdurabilen” tedavi.
- Ancak sadece erken dönemde, beyinde hasar başlamadan ya da çok sınırlıyken yapılmalı.
- Genellikle kardeşten alınan doku uyumlu (HLA-match) nakiller tercih edilir.
- İlerlemiş serebral ALD’de yapılırsa durum kötüleşebilir!
3. Gen Terapisi (Deneysel / Klinik Çalışmalarda)
- ABCD1 geninin sağlıklı kopyasını vücuda yerleştirme çalışmaları yapılmaktadır.
- Bazı çalışmalarda hastalığın ilerlemesini durdurduğu görülmüştür.
4. Adrenal Yetmezlik Tedavisi
- Hidrokortizon veya fludrokortizon gibi kortikosteroid hormonlar ile eksiklik yerine konur.
- Stres dönemlerinde doz artırımı gerekir (ateşli hastalık, ameliyat, travma vs.).
5. Destekleyici Tedaviler
- Fizyoterapi (özellikle AMN formunda)
- Rehabilitasyon
- Nöbet kontrolü için antiepileptikler
- Beslenme desteği, PEG (ilerlemiş disfajide)
- Psikolojik destek, aile danışmanlığı
İZLEM VE TARAMA
- MRI ile beyinde erken değişiklikler saptanabilir (semptomsuzken bile)
- Yeni doğan taraması: Bazı ülkelerde X-ALD için tarama başlatılmıştır (özellikle Amerika’da)
- Kadın taşıyıcılar düzenli olarak değerlendirilmelidir, çünkü 30-40 yaş sonrası AMN benzeri belirtiler görülebilir
İLGİNÇ NOT
- Bu hastalık, “Lorenzo’nun Yağı” (1992) adlı filme de konu olmuştur. Gerçek bir hikâyeden esinlenerek çekilen bu film, hastalığın tanıtımında çok etkili olmuştur.
Unutmayın!
X-ALD erken tanı ve uygun tedaviyle yönetilebilen bir hastalıktır. Doktorunuzun ve diyetisyeninizin önerilerini dikkatle uygulamak, çocuğunuzun sağlıklı bir yaşam sürmesini sağlayabilir.
X-ALD tanı ve takibi için merkezimize başvurabilirsiniz. Merkez bilgilerimiz için tıklayınız.
Çocuk Metabolizma 